شهر مقدس مشهد به عنوان مهم‌ترین شهر مذهبی ایران و دومین کلانشهر مذهبی جهان به‌واسطه وجود بارگاه مقدس امام رضا(ع) از اهمیت خاصی در دنیا برخوردار است. این اهمیت در آثار مکتوب و غیرمکتوب هنری، تاریخی، ملی و... به‌جا مانده از ادوار و اعصار مختلف تاریخی به چشم می‌خورد. یکی از این دوره‌های تاریخی، عصر قاجار است؛ در این دوران نیز مشهدمقدس از اهمیت خاصی در میان عموم مردم، حاکمان، مسئولان، سیاستمداران حکومتی، زائران و مجاوران و... برخوردار بوده است. اواخر هفته گذشته مصادف با روز جهانی آزادی مطبوعات بود، به همین بهانه سراغ ابراهیم حافظی، رئیس اداره مطبوعات مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی رفتیم. وی دانشجوی دوره دکترای تاریخ و تمدن ملل اسلامی است و با 23سال سابقه کار در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، پنج سال است مسئولیت این اداره را برعهده دارد.

 وی در گپ و گفتی صمیمی با خبرنگار قدس به برخی از موضوعات مرتبط با شهر مشهد و حرم مطهر امام رضا(ع) اشاره کرد که در مطبوعات دوره قاجار به آن‌ها پرداخته شده و هم‌اکنون نسخه و سوابق ارزشمندی از آن‌ها در این اداره وجود دارد. در ادامه، بخش‌هایی از سخنان این مقام مسئول را می‌خوانید.

«مطبوعات» اسناد زنده تاریخی هستند

محتوای روزنامه‌های قدیمی، همیشه نکته‌های روشنی از تاریخ اجتماعی را به خواننده منتقل می‌کنند که شاید بسیاری از آن‌ها از هیچ منبع اطلاعات و سند تاریخی بدست نیاید. مطبوعات را جدا از اغراق‌ها و افراط و تفریط‌هایی که داشته‌اند، باید اسناد زنده تاریخی به‌ویژه در مقایسه‌های تطبیقی محسوب کرد که مکمل پژوهش‌های علمی در کنار اسناد و منابع اطلاعاتی دیگر هستند. به همین دلیل برای آشنایی بهتر با این اسناد در تاریخ معاصر ایران، در این بحث، بخشی از اخبار مشهد را  که در مطبوعات دوره قاجاریه به چاپ رسیده‌اند، با استناد به کتاب اخبار خراسان نوشته آقای سید مهدی سیدقطبی، کارشناس امور محققان مطبوعات این اداره، بازخوانی می‌کنیم.

جایگاه خاص شهر «مشهد» در مطبوعات دوره قاجار

مشهد از همان نخستین شماره چاپ شده روزنامه‌های ایران، جایگاه ویژه‌ای در اخبار داشته و پس از پایتخت، بیشترین خبرها را به خود اختصاص داده است. بر اساس سوابق روزنامه‌ها و مطبوعات دوره قاجار (سال‌های 1253 تا 1344 قمری، مطابق با سال‌های 1215 تا 1304 شمسی) موجود در این اداره، روزنامه «وقایع اتفاقیه» نخستین بار در تاریخ 19 ربیع‌الثانی سال ۱۲۶۷ قمری از شهر این‌گونه خبر داد:

 «... صفحات خراسان کمال امنیت دارد. از قراری که در روزنامه‌های خراسان نوشته بودند شش نفر سرباز، مرتکب جزئی دزدی در شهر مشهد شده بودند. سرهنگ آن فوج مستحضر شده، مال مردم و خودشان را گرفته خدمت نواب حسام‌السلطنه والی خراسان برده، هر یک را تنبیه مضبوط که عبرت سایر قشون باشد، کرده و نظم درست در راحتی و امنیت آن شهر داده‌اند...».

خبرهای ابتدایی مطبوعات ایران از مشهد بیشتر درباره نظم و امنیت راه‌ها و شهر است. در خبر دیگری در تاریخ 17 جمادی‌الاول  ۱۲۶۷ قمری همین روزنامه این‌گونه آمده است:

«... در روز یکشنبه و دوشنبه، 22 جای قراولخانه‌های شهر مشهد را مشخص نموده و جای چاپارخانه را در نزدیکی ارگ معین کرده‌اند که این روزها مشغول ساختن قراولخانه‌ها و چاپارخانه‌ها باشند...».

روزنامه‌های دوره ناصرالدین شاه قاجار که همگی دولتی بودند، اخبار را از چاپارخانه‌های دولتی دریافت می‌کردند و کمتر از تحولات شهر مشهدی نشانی دارند. اما در دوره مظفری که روزنامه‌های آزاد منتشر و روزنامه‌های فارسی خارج از کشور وارد ایران ‌شدند، خبرهایی از ترقی و تحولات پیاپی شهر مشهد در این روزنامه‌ها به چاپ رسیده و مورد توجه روزنامه خوانان قرار گرفت.

روزنامه «چهره‌نما» چاپ قاهره در کشور مصر در تاریخ 7 رمضان المبارک 1318 قمری گزارش می‌دهد:

 «... از جمله آثار خیری که در این روزها رخ نموده، آن که یک کارخانه آدم‌سازی باز شده موسوم به مدرسه همت؛ بانی این مدرسه جناب مستطاب «آقا شیخ محمدعلی خراسانی» است. چون مدتی به مدد آقایان و تجار و اعیان، مجلس‌ها تشکیل کردند و در خیال افتتاح مدارس بودند، عاقبت این شخص مزبور با همت کمر همت بر میان بسته و گوی همت از میدان فتوت ربوده و آستین همت بالا زده و در افتتاح این مدرسه همت کوشید تا در اندک زمانی جمع‌آوری اسباب مدرسه را نمود و در اواسط ماه قبل افتتاح مدرسه شد و امروز قرین پنجاه نفر شاگرد دارد که چهل نفر شهریه بده و ده نفر مجانی می‌باشد...».

روزنامه «حبل المتین» چاپ کلکته هندوستان در تاریخ 23 ذی‌القعده الحرام 1318 قمری در گزارش خبری که از مشهد چاپ کرده، خبر می‌دهد:

«... هفتم- احداث تلفن است در ارض اقدس، اگرچه جدید الانتشار و فعلاً منحصر است به رئیس‌التجار که از خانه خود به حجره‌اش که قریب دو هزار قدم می‌شود کشیده، ولی امید می‌رود که به سائر امکنه نیز نشر نماید، زیرا که مردم را خیلی طالب می‌بینم...».

خبر «روشنایی» حرم مطهر رضوی در روزنامه اختصاصی شهر «مشهد»

مشهد برای نخستین بار در سال 1318 قمری صاحب روزنامه شد. روزنامه «ادب» چاپ مشهد به قلم «ادیب الممالک فراهانی» در تاریخ 25 جمادی‌الثانی 1319 قمری، گزارش روشنایی حرم مطهر را که به واسطه کارخانه برق ارسالی مظفرالدین شاه اتفاق افتاده، این‌گونه منتشر می‌کند:

«... چراغ برق تقدیمی شاهنشاه که برای آستانه مقدسه رضویه به رسم هدیه فرستاده بودند و مدتی بود که مشغول ساختن کارخانه او بودند به توجه امنای آستان قدس به اتمام رسیده، در شب مذکور در حرم محترم و صحنین مقدسین روشن شده، ضیاءبخش دیده گردید...».

روزنامه حبل المتین در گزارش دیگری در 15 ذی‌الحجه الحرام سال 1322 قمری، وضع عمرانی مشهد را بیان کرده و نوشته:

«... بحمدالله کوچه‌های مشهد را سنگفرش نمودند و در هر پنجاه قدم یک فانوس دیوارکوب در کوچه گذاشتند. نسبت به سابق خوب شده، لکن آرزوی دیدن آن روز را داریم که کوچه‌های شهرهای ایران وسعت پیدا نموده مثل خارجه به تراموای برقی و کالسکه عبور و مرور نماییم...».

روزنامه «خورشید» یکی از بهترین روزنامه‌های دوره مشروطه که در مشهد چاپ می‌شد، در تاریخ 29 ربیع‌الاول 1325 قمری برای جذب معلم مدرسه این‌گونه اعلان چاپ کرده است:

«... یک نفر معلم ابتدایی برای مدرسه رحیمیه لازم است، هر کس درس ابتدایی را به وضع جدید بتواند از عهده برآید در کاروانسرای ناصری به جناب حاجی محمد اسماعیل تاجر کاشانی رجوع نماید، پس از امتحان در انجمن مدرسه در مدرسه مزبور به مواجب کافی پذیرفته خواهد شد...».

 روزنامه «نوبهار» که «ملک‌الشعرای بهار» از بزرگ‌ترین روزنامه‌نگاران ایرانی در مشهد چاپ می‌کرد، در تاریخ 14 ذی‌القعده الحرام سال 1328 قمری، شکوِه و گلایه یکی از شهروندان از نبود انجمن بلدی (شورای شهر و شهرداری) را این‌گونه چاپ کرده است:

 «... خدمت مدیر جریده نوبهار، چند روز است به خیال افتاده که شرحی در خصوص نداشتن انجمن بلدی در همچه شهر بزرگی به عرض برسانم و جهت این فلاکت را از حضرت‌عالی که زبان ملت هستید، استفسار نمایم که چه شد که ما بایستی محروم از این فیض عظمی باشیم، در صورتی که انجمن بلدیه است که میزان آشامیدن و خوراکی ما به قاعده می‌دارد و ما را از چنگال گرگان کم‌فروش می‌رهاند، انجمن بلدیه است که ما را از خرید جنس گران نجات می‌دهد، انجمن بلدیه است که یک شهر را از فقر و فاقه خلاص می‌کند. انجمن بلدیه رافع امراض و حافظ‌ الصّحه است. انجمن بلدیه دافع کثافات است. انجمن بلدیه شب‌های ما را به قوه الکتریک مثل روز روشن می‌دارد، انجمن بلدیه حمام‌های ما را پاک نگاه می‌دارد. انجمن بلدیه سبب نظافت میاه می‌شود. انجمن بلدیه سبب آبادی مملکت می‌شود، انجمن بلدی، حافظ و حاکی اوامر مقدس شرع است. انجمن بلدی خانه‌های خراب ما را آبادان و فقرای مملکت ما را غنی می‌سازد. انجمن بلدی دست تطاول محتکران را از پشت می‌بندد. انجمن بلدیه صدها محسنات دیگر دارد..».

خبر ورود نخستین خودرو به مشهد

روزنامه نوبهار در گزارش دیگری در تاریخ 26 صفر 1332 قمری، ورود نخستین خودرو به مشهد را این‌گونه خبر می‌دهد:

 «... اول اتومبیل به مشهد. چند روز قبل یک دستگاه اتومبیل از راه طهران وارد مشهد شد. این اول اتومبیل است که به خراسان آمده و مقدم آن را باید محترم شمرد. زیرا شمایل میمون اتومبیل، دلیل هیکل مقدس ماشین‌های بخاری و ترن‌های زیبنده است. صاحب اتومبیل (دکتر بوژین) آلمانی نماینده فابریک (لوسیس- برونیک) در شهر، هویت آلمان است. این اتومبیل از انزلی به رشت و قزوین و از آنجا به همدان و اصفهان و شیراز و کرمانشاه و عراق و طهران سیر کرده از طهران هم به مشهد آمده است. طول مسافرت اتومبیل از طهران تا به مشهد نوزده روز بوده ولی حساب پیمایش راه و حرکت اتومبیل کلاً در تمام این مسافت 42 ساعت بوده است...».

روزنامه «مجلس» چاپ تهران در17 رمضان 1328 قمری، نتیجه سرشماری کشور را چاپ و برای مشهد جمعیت 130هزار نفر را گزارش می‌کند. درحالی‌که 40 سال بعد به گواهی روزنامه آزادی مشهد در 15 آبان 1319 قمری، به نتیجه سرشماری مشهد تا شعاع 6کیلومتری، 46هزارو470 نفر اضافه شده است (یعنی در سال 1319 جمعیت مشهد 176هزارو470 نفربوده است) که از این عده 92هزارو476 تن مرد و 83هزارو995 نفر زن هستند.

گزارش ناصرالدین شاه از وجود «سه قرآن نفیس» در کتابخانه حرم مطهر

 روزنامه «ایران» در تاریخ 18 جمادی‌الثانی1335 قمری، گزارش سفر ناصرالدین شاه در سال 1300 قمری به مشهد را که از کتابخانه آستانه مقدسه رضویه بازدیده کرده، این‌گونه به چاپ رسانده است:

«... از آنجا به کتابخانه حضرت رفتیم که حاجی سیف‌الدوله مرحوم در اوقات متولی باشی‌گری خود ساخته است. کتابخانه خوبی است، پله زیادی می‌خورد. رفتیم بالا کتاب‌ها را تماشا کردیم. دو جزء قرآن دیده شد به خط مبارک حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام که رقم هم فرموده بودند: «شاه عباس مرحوم وقف به کتابخانه حضرت کرده است به خط و مهر شیخ بهایی علیه‌الرحمه» و همچنین چند جزء قرآنی به خط مبارک حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام و یک قرآن تمام به خط مبارک حضرت سید سجاد علیه‌السلام با رقم به اسم مبارک آن امام همام بود هم به تصدیق امام همام بود همه به تصدیق و خط شیخ بهایی علیه‌الرحمه، این سه قرآن از نفائس دنیاست همه یقیناً خط شریف ائمه(ع) است...».

گزارش از وضعیت «مریضخانه‌های» مشهد

 روزنامه «رعد» چاپ تهران در تاریخ 29 رجب 1337 قمری، وضعیت مریضخانه‌های مشهد را چنین گزارش می‌کند:

«...عده مریضخانه‌های عمومی در این شهر از داخله و خارجه چهار باب است به شرح ذیل:

دارالشفاء: عایداتش موقوفات مختصه و مشترکه‌ای است که از طرف خیراندیشان و اسلاف ما گذاشته شده. رئیس آن آقای دکتر مزین‌السلطان می‌باشند. مریض‌های فقرا عجالتاً تا چهل نفر ممکن است در آنجا بخوانند ولی دوای مجانی به خارج داده نمی‌شود...

مریضخانه منتصریه، از تأسیسات مرحوم منتصرالملک و عایداتش از موقوفات املاکی است که عجالتاً در سال به 6هزار تومان بالغ می‌شود. رئیس آن آقای دکتر حسین خان طهرانی است. چون هنوز ترتیب کاملی برای این مریضخانه داده نشده و بنایی آن به پایان نرسیده، مریض نخوابانده‌اند و فقط مرضاء مجاناً معاینه می‌شوند...

شفاخانه دولت انگلیس؛ رئیس این مریضخانه دکتر ممتاز علی خان هندی است و به مریض‌ها علاوه بر معالجه، مجانی دوا هم می‌دهند...

مریضخانه ینگی دنیا (آمریکایی). رئیس این مریضخانه دکتر هفمان و به مرضاء علاوه بر معالجه مجانی دوا هم می‌دهند.

امراض عمومی این شهر که تقریباً بومی شده از این قرار است: حصبه، تب لازم. امراض دیگر از قبیل آنفلوانزا و تب و نوبه به مناسبت اختلاف هوا غالباً بروز می‌کند. اخیراً مرض تیفوس نیز شایع شده و تلفات هم دارد».

در خبر دیگری همین روزنامه در تاریخ 13 صفر 1338 قمری نوشته است:

«... به‌طوری که کسب اطلاع شده راه‌آهن انگلیس‌ها که از کوه ملک سیاه گذشته و تا شوسب رسیده است گویا مطابق کنترات بایستی شش ماهه به مشهد برسد و اینک تقریباً یک ماه و نیم از ابتدای شش ماه می‌گذرد و بدین قرار بایستی تا چهار ماه و نیم دیگر ایاب و ذهاب از مشهد تا سرحد هندوستان با راه‌آهن صورت بگیرد...».